Folwark (niem.: Vorwerk) – istniejący od XII wieku rodzaj wielkiego gospodarstwa rolnego, a od XIV wieku także rolno-hodowlanego, nastawionego na masową produkcję zboża przeznaczonego na zbyt, wykorzystującego pracę pańszczyźnianą chłopów.

źródło Wikipedia

Od końca XV wieku w życiu gospodarczy Polski ugruntuje się instytucja, która przez następne trzy wieki miała wyciskać niezatarte piętno na jej strukturze.

Pierwsze folwarki i wsie folwarczne powstawały w dobrach kościelnych i klasztornych. Także gospodarstwa sołtyskie miały zbliżony do folwarków charakter. Szlachta uczyniła folwark pańszczyźniany podstawą nowego sposobu gospodarowania.

Folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi będący gospodarstwem własnym szlachcica, uprawianym bezpośrednio przez poddanych chłopów. Liczył on do 20 łanów (1 łan = ok. 17ha)

systematyczny spadek wartości pieniądza powodował spadek realnej wartości czynszów, których wysokość została określona w dokumentach lokacyjnych z XIII – XIV wieku. Aby wyrównać swoje straty szlachcic powinien podnieść wysokość czynszów, jednak z powodu braku pieniądza u chłopa na płacenie coraz wyższych czynszów, szlachta decydowała się rozszerzyć areał użytkowy ziemi i przymusić chłopa do pracy w swoim gospodarstwie, przy jednoczesnym zwiększaniu jego powinności.

Szlachta koncentrowała ziemię poprzez zakup nowych ziem, włączanie ziem gromadzkich (pastwiska, łąki), zagospodarowanie nieużytków, zagarnianie sołectw, włączanie tzw. pustek, czyli łanów chłopskich nie zagospodarowanych przez gospodarzy z powodu np. bezpotomnej śmierci czy zbiegostwa. Należące do feudała gospodarstwo posługiwało się głównie darmową, przymusową pracą chłopa pańszczyźnianego. Statuty piotrkowskie i toruńskie doprowadziły do zwiększenia wyzysku chłopstwa, co z biegiem czasu zaczęło wywierać negatywny wpływ.

W II połowie XVI wieku nastąpił wzrost wymiaru pańszczyzny – 2 dni z łanu w tygodniu.

Rodzaje pańszczyzny:

• sprzężajna – chłopi pełnorolni (kmiecie) uprawiali ziemię pańską własnymi wołami i narzędziami
• piesza – chłopi zagrodnicy, komornicy, bezrolni chałupnicy zobowiązani byli do wskazanej pracy na folwarku.
• wydziałowa – określano obszar gruntów, który miał być uprawiany lub z którego miało być zebrane zboże
• tłoki (gwałty, daremszczyzny) – obowiązek stawienia się do pracy (3-6 dni w roku) w okresie pilnych robót (orka, żniwa) poza normalnym wymiarem pańszczyzny

Na dynamiczny rozwój folwarków miało wpływ rosnące zapotrzebowanie na zboże na ziemiach polskich i w zachodniej Europie. Do pracy w folwarkach potrzebna była siła robocza, którą stanowili chłopi. W XV wieku doszło do zmiany charakteru renty feudalnej. Zamiast naturalno – czynszowej (danina i czynsz), zaczęła przeważać odrobkowa (pańszczyzna).

Po odzyskaniu ujścia Wisły z Gdańskiem Polska miała dogodne warunki spławiania towarów, okoliczności sprzyjały, więc rozwojowi rolnictwa i handlu. Rezultatem szybkiego rozwoju folwarku pańszczyźnianego były znaczne nadwyżki zboża w Polsce, które stało się głównym artykułem rolnym eksportu.

W XVI wieku wykształciły się dwa typy folwarków:

• ekspansywne – nastawione na eksport zboża chlebowego (głównie ziemie położone wzdłuż Wisły oraz na Litwie);
• autonomiczne – nastawione na lokalny zbyt produktów rolnych łącznie ze zwierzętami hodowlanymi (Wielkopolska i Śląsk).

Na przełomie XVII i XVIII wieku doszło do kryzysu gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen produktów rolnych. Nie udało się go właściwie przezwyciężyć mimo powiększania areału gospodarstw i wymiaru pańszczyzny. Do końca XVIII wieku folwarki były podstawą znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pańszczyźnianego zajął folwark oparty na najemnej sile roboczej.